Bestaan Tytsjerksteradiel en Achtkarspelen over een tijdje nog wel? Fuseren lijkt de enige optie

De kop hierboven is ‘geleend’ van het artikel van Pier Abe Santema van 24 februari jongstleden in het Nieuwsblad Noordoost-Friesland. Je kunt ‘m niet negeren. Maar … wat is er feitelijk aan de hand?

Achtkarspelen en Tytsjerksteradiel besloten jaren geleden om te gaan samenwerken. Dit kan niet los worden gezien van de rol van het Rijk, die toen in gemeenteland met verve naar schaalvergroting streefde. Onder die druk fuseerden overal gemeenten. Ook in Fryslân ging een aantal kleine gemeenten op in enkele (veel) grotere nieuwe gemeenten. Voor velen een waar schrikbeeld. Voor anderen een onvermijdelijke stap met het oog op de toekomst.

Ambtelijke fusie
Door nauw samen te werken konden gemeenten echter hun zelfstandigheid behouden, was het idee. Bovendien waren kwaliteitsverhoging, kostenreductie en afname van de kwetsbaarheid steekhoudende argumenten daarvoor. De samenwerking tussen Achtkarspelen en Tytsjerksteradiel werd in 2014 beklonken door het aangaan van een ‘gemeenschappelijke regeling’. Daarbij ontstond – naast de twee gemeenten – een extra publiek lichaam. De meest ‘zware’ vorm van samenwerking. Onder het motto ‘samen, tenzij’ ging aldus per 2015 de Werkmaatschappij 8KTD van start. Gaandeweg werden steeds meer zaken en taken in het nieuwe lichaam ondergebracht, waardoor de ambtelijke fusie gestalte kreeg.

Dóórontwikkelen: waarnaartoe?
Het ging allemaal niet zonder slag of stoot. Daarom werden externe bureaus ingehuurd. Zij stelden onderzoek in en brachten dikke rapporten uit. Maar feitelijk bleef het daarbij. De gemeenten kozen voor dóórontwikkelen van de samenwerking. Maar waarnaartoe? De gevraagde ‘stip op de horizon’ bleef uit. De werkwijze was complex en de problemen binnen de Werkmaatschappij 8KTD groeiden, mede onder invloed van de gespannen arbeidsmarkt. Is het dan allemaal ‘malheur’ rondom de samenwerking? Nee, want er zijn ontegenzeggelijk veel goede dingen tot stand gebracht. Ook heeft de samenwerking inderdaad tot de beoogde meerwaarde geleid. Mede door dit alles konden beide gemeenten invulling geven aan het vanaf 2015 door decentralisaties snelgroeiende takenpakket.

Herbezinning op de samenwerking
De colleges van beide gemeenten hebben niettemin in februari van dit jaar te kennen gegeven dat de samenwerking om herbezinning vraagt. Niet omdat de dreiging van ‘gedwongen’ fusie is verdwenen, maar omdat doorontwikkeling van de huidige vorm van samenwerking geen goed werkbaar en dus duurzaam perspectief biedt. Mede door het ontbreken van de eerdergenoemde ‘stip op de horizon’. De colleges (die samen verantwoordelijk zijn voor het reilen en zeilen van de Werkmaatschappij) zijn het volmondig met elkaar eens: zo kan het niet langer.

De rol van de gemeenteraden
Inmiddels zijn beide gemeenteraden geïnformeerd. Zij gaan zich nu bezinnen op de samenwerking en de vorm waarin die is gegoten. Het streven is dat de gemeenteraden in juni hun uiteindelijke oordeel vellen. Daaraan gaat een zorgvuldig proces vooraf, waarin iedereen en alles wordt meegenomen. De eerste vraag die de gemeenteraden zullen beantwoorden is of zij de conclusie van de colleges delen. Als dit zo is, dan moeten de gemeenteraden vervolgens antwoord geven op de vraag: en nu?

De keuzemogelijkheden
Daarvoor staan op dit moment in theorie nog alle opties open, maar eerlijk gezegd zijn enkele daarvan naar onze mening niet echt realistisch (meer) te noemen.
Kort door de bocht zijn dit de keuzemogelijkheden:

• Fusie van beide gemeenten tot één nieuwe gemeente, die de derde in grootte van Fryslân zal zijn. De organisatie wordt in alle opzichten afgestemd op een gemeente met een grootte van ruim 60.000 inwoners. De gemeenteraad gaat dan 33 leden tellen (tegenover 21 + 23 = 44 nu).
• Het opbreken van de vorm waarin de samenwerking tussen Achtkarspelen en Tytsjerksteradiel is gegoten (‘ontvlechting’), gevolgd door het opnieuw en anders inrichten daarvan op onderdelen. Anders gezegd: de werkmaatschappij verdwijnt en waar nodig en mogelijk blijft ambtelijke samenwerking behouden, echter in een nader te bepalen structuur c.q. constructie.

Kernvragen
Het is op dit moment niet te voorspellen of de gemeenteraden het standpunt van de colleges delen, en evenmin – wanneer dit wél het geval is – welke keuze de gemeenteraden uiteindelijk zullen maken. Ook de PvdA-fractie heeft nog geen oordeel geveld: daarvoor is het nog te vroeg. We laten ons in het proces dat aan de besluitvorming voorafgaat mede leiden door de antwoorden op de volgende kernvragen: Wat voor gemeente willen we zijn? Hoe realiseren we (intern) adequate ondersteuning van het gemeentebestuur en (extern) dito dienstverlening naar de inwoners en andere belanghebbenden?

Participatieve democratie
Het gaat naar onze mening bovendien om méér dan alleen de inrichting van de ambtelijke organisatie(s) voor beide gemeenten. Gelijktijdig moet worden meegenomen dat anno 2023 het stelsel van ‘representatieve democratie’ alléén niet meer volstaat. Een goede invulling van de participatieve democratie is een absolute noodzaak. Daarvoor is een mentaliteitsverandering nodig, evenals andere invulling van het proces van politieke besluitvorming. Daardoor kan een grotere betrokkenheid ontstaan, meer transparantie en daadwerkelijke – aantoonbare en verantwoorde – invloed door de inwoners.